در مورد امام حسین(ع) و نهضت کربلا آثار پرشماری در دسترس است اما همۀ آنها از حیث آگاهی‌بخشی و اتقان تاریخی در یک سطح قرار ندارند و ضروری است که مخاطبان، بهترین آثار این حوزه را بشناسند.
به نقل از نداخبر ، ایام عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) اگرچه فرصت مغتنمی برای عزاداری و سوگواری بر خاندان آل‌الله و ایجاد و تقویت پیوند قلبی با ائمه معصومین(ع) و به‌ویژه حضرت امام حسین(ع) است اما نه اشک ریختن و مویه بر مصائب اهل‌بیت(ع) منحصر به این ماه است و نه نوحه و بکاء تمام وظایف شیعه در برابر معصومین(ع) به‌شمار می‌آید بلکه همان طور که گفته‌اند و می‌دانیم: “کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا.”، ازاین‌رو ضروری است که با مطالعه آثاری مفید و مستند در این زمینه، معرفت خودمان را نسبت به قیام عاشورا و حضرت سیدالشهدا(ع) غنا ببخشیم و با آگاهی بیشتر از اسباب شکل‌گیری و اهداف آن قیام عالمگیر، زندگی خودمان را وفق آرمان‌ها و اهداف حسینی(ع) و منطبق بر سیره عملی ایشان سامان دهیم و عمل کنیم،
به همین منظور از دکتر مجید کافی، عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، خواستیم که بهترین آثار مکتوب این حوزه را به‌شکلی هدفمند و منسجم به مخاطبان تسنیم معرفی کند که حاصل آن را در پی می‌خوانیم:
در آستانه ماه محرم که قرار می‌گیریم همان‌طور که شور و شعف جهت عزاداری امام حسین بین مردم ما شعله‌ور می‌شود شور و شعف معرفتی هم شعله‌ور می‌شود و خیلی از جوانان و مخاطبان به‌دنبال آثار و کتاب‌هایی درخور برای مطالعه در زمینه قیام امام حسین(ع) و عاشورا هستند،
بر این اساس من طی 5 محور تعدادی از شایسته‌ترین آثار این حوزه را خدمت عزیزان معرفی می‌کنم گرچه همه این آثار در اینترنت و فضاهای مجازی به‌طور مبسوط معرفی شده‌اند؛
امام حسین(ع) به‌روایت علامه جعفری و آیت‌الله صافی گلپایگانی
اولین نکته‌ای که ما باید در مورد امام حسین(ع) و قیام عاشورا توجه کنیم، بحث شناخت خود امام حسین(ع)، شخصیت ایشان و ظرفیت‌های وجودی این امام برای ما شیعیان و انقلابیون است.
برای شناخت آن امام بزرگوار به‌نظر بنده 2 اثر قابل توجه است که با دو رویکرد متفاوت نوشته شده‌اند؛ اولین اثر “امام حسین(ع)، شهید فرهنگ پیشروی انسانیت” است که علامه محمدتقی جعفری آن را به‌نگارش در آوردند. این کتاب با محوریت کرامت انسانی و سیر انسانیت نوشته شده که از نگاه جامعه‌شناسی، حقوق بشر و نیز زیبایی‌شناسی، فضای جدیدی را برای آن حضرت در جامعه معاصر ما گشوده است.
این کتاب ابتدا به‌صورت سلسله سخنرانی‌هایی از سوی علامه جعفری ایراد شده بود ولی در نهایت به‌قلم ایشان سامان پیدا کرد و روانه بازار نشر شد.
این کتاب را از این رو معرفی کردم که با ژرف‌نگری در بحث شخصیت امام حسین(ع) و درک ابعاد انسانی ایشان، واقعه عاشورا را به‌تصویر می‌کشد و خود من از این کتاب استفاده‌های فراوانی کرده‌ام.
علامه محمدتقی جعفری در ضمن مباحث خودشان، کتاب دیگری را هم معرفی می‌کنند که این کتاب هم به‌نظر من ارزش خواندن و تأمل را دارد و آن “پرتوی از عظمت امام حسین(ع)” اثر آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی است.
علامه جعفری می‌فرمایند که یکی از جامع‌ترین و محققانه‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون درباره عظمت امام حسین(ع) نوشته شده است همین کتاب “پرتوی از عظمت امام حسین(ع)” است. این کتاب هم بر محور انسانیت سامان پیدا کرده است و در واقع موضوع اصلی آن چهره درخشان انسانیت در طول تاریخ است که کرامت و عزت انسانی را به‌وسیله حضرت سیدالشهدا(ع) به نمایش می‌گذارد.
در این کتاب ما شاهد فضائل آن امام بزرگوار هستیم و این‌که چه علل و نتایجی عامل شکل‌گیری واقعه کربلا شد که همۀ این نکات به‌شیوۀ تحقیقی و تحلیلی به رشته تحریر در آمده است.
کتاب با قلمی روان و بدون تعقید نوشته شده و حاوی بخش‌های مختلفی است از جمله بحث سیمای امام حسین(ع) در قرآن و آیاتی که در این ارتباط وجود دارد، بخش دوم آن نیز درباره قبیله بنی‌هاشم و بنی‌امیه و زندگی دو طرف واقعه عاشورا را به نمایش می‌گذارد، در بخش سوم علل قیام آن حضرت بیان شده است و در بخش پایانی کتاب هم نتایج و فوایدی که قیام ایشان برای اعصار بعد از خودشان به‌جا گذاشته است، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
عاشورا و زمینه‌های تاریخی آن در مقاتل
محور دومی که جا دارد منابعی برای آن معرفی شود تا کسانی که تمایل دارند به مطالعه آن آثار بپردازند، بحث خود واقعه عاشوراست و این که در روز عاشورا و چند روز قبل از آن چه اتفاقاتی در آن سرزمین افتاد.
به‌نظر من ساده‌ترین و درعین‌حال جالب‌ترین اثری که در این زمان به‌رشته تحریر درآمده، کتاب “تأمّلی در نهضت عاشورا” اثر آقای رسول جعفریان است که به‌نظر می‌رسد مطالعۀ آن می‌تواند بسیار سودمند باشد.
در این ارتباط دو کتاب مقتل هم داریم که این دو مقتل نیز می‌تواند در بحث واقعه عاشورا به‌عنوان مستندی درجه‌اول مورد توجه قرار بگیرد؛ یکی کتاب “لهوف” ابن‌طاووس است که فکر می‌کنم تحت عنوان “سوگنامه کربلا” ترجمه شده باشد و دیگری هم “مقتل ابومخنف” نام دارد که باز تحت عنوان “نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا” ترجمه شده است و یک گزارش مستند از واقعه عاشورا به دست می‌دهد.
البته در مورد وقایع عاشورا کتاب‌های بسیار زیادی به‌نگارش درآمده است اما شاید اثر 3جلدی شهید مطهری با عنوان “حماسه حسینی(ع)” یکی از شاخص‌ترین و مفیدترین آنها باشد. این کتاب در دو سه محور مختلف می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد؛ مثلاً در بحث تحریفات عاشورا جلد سوم این مجموعه می‌تواند مفید واقع شود اما از مجموع این مجلدات مخاطب می‌تواند شناختی درخور نسبت به واقعه عاشورا و زمینه‌ها و علل آن کسب کند.
آخرین اثر شاخص در بحث از واقعه عاشورا، کتاب “ارزیابی انقلاب امام حسین(ع)” نوشته آیت‌الله محمد مهدی شمس‌الدین است که این کتاب را آقای مهدی پیشوایی (که متأسفانه همین چندی پیش بر اثر کرونا به رحمت خدا رفتند) به فارسی ترجمه کرده‌اند و به‌نظرم در زمینه شاخت واقعه عاشورا کتاب بسیار خوبی است.
شمس‌الدین در این کتاب، ریشه‌های تاریخی و اجتماعی و نیز آثار و پیامدهای حادثه عاشورا را در سه بخش مجزا مورد بررسی قرار می‌دهد؛ در بخش نخست شرایط سیاسی و اجتماعی انقلاب امام حسین(ع) مورد بررسی قرار می‌گیرد، در بخشی دوم موجبات، سبب‌ها و انگیزه‌های انقلاب آن امام بزرگوار و سرانجام در بخش پایانی آثار و نتایج انقلاب حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در زندگی اجتماعی ـ اسلامی مورد واکاوی قرار گرفته است.
“شهید جاوید” و منتقدانش
اما محور سومی که به‌اعتقاد من در مورد نهضت کربلا جای مطالعه دارد و یکی از مباحث جدی دوران اوایل انقلاب و پس از آن هم بود بحث نظریه‌هایی است که در مورد قیام عاشورا مطرح می‌شود، در این زمینه دو نظریه عمده بین عالمان و عاشوراپژوهان مطرح شده که اولین آنها در کتاب “شهید جاوید” نوشته آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی مطرح شده است. نویسنده در این کتاب، نظریه جدیدی در مورد قیام امام حسین(ع) و اهداف آن ارائه می‌دهد که با نظریه غالب در ادوار پیشین تفاوت جدی دارد. تا پیش از این اثر، انگیزه و علت قیام آن حضرت ذیل مفهوم شهادت‌طلبی امام(ع) مطرح می‌شد و شهادت ایشان عاملی برای اصلاح اجتماعی و بازگشت مسیر اسلام به ریل اصلی خودش تلقی می‌شد اما وی نظریه‌ای را مطرح کرد که بر اساس آن، قیام امام حسین(ع) نه به‌قصد شهادت بلکه به‌قصد تشکیل حکومت شکل گرفته است و ایشان برای تشکیل حکومت از مدینه به مکه و از مکه به کربلا یا نینوا حرکت کرده‌اند ولی به‌دلایلی که در تاریخ مشخص است، این مقصود حاصل نشد و ایشان در کربلا به شهادت رسیدند.
وقتی که کتاب “شهید جاوید” انتشار پیدا کرد، عالمان دینی، نقدها و نظریات عمدتاً اختلافی خودشان را در مورد آن اظهار کردند که شاید بشود گفت یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در نقد شهید جاوید نوشته شده، کتاب “شهید آگاه” است که از سوی آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی به رشته تحریر در آمده است.
در واقع کتاب “شهید آگاه” حاوی طرح نظریه دومی بود که ذیل قیام عاشورا در دوران معاصر شکل گرفت.
به‌نظر آیت‌الله صافی گلپایگانی هدف قیام امام حسین(ع) شهادت بود و نه تأسیس حکومت اسلامی و از همین رو کتاب “شهید جاوید” و نظریه مبنایی آن را باطل تلقی می‌کند.
مستندات آیت‌الله صافی گلپایگانی در این کتاب اخبار صحیح متواتری است که بیان می‌کند امام متعبّد به قیام و شهادت بوده است و شهادت آن حضرت محبوب و مطلوب خداوند بوده است و تعبّد به شهادت هم امری بی‌سابقه نیست و قبلاً نیز بین حضرات ائمه معصومین(ع) و دیگر صلحای ادیان مختلف وجود داشته است.
به‌نظر می‌رسد برای کسی که مایل است اطلاعات کاملی در این زمینه داشته باشد هم مطالعه کتاب “شهید جاوید” و هم “شهید آگاه” و البته نقد و تعریض‌های فراوانی که به هر دو کتاب شده است؛ می‌تواند حاوی پندها و اطلاعات مفیدی باشد.
تحریفات عاشورا به‌روایت شهید مطهری
اما محور چهارم بحث من، مقوله تحریفات عاشوراست. همان طور که می‌دانید تاریخ شرح حوادث گذشته از منظر تاریخ‌نگاران است و وقایعی که زمان زیادی از آنها می‌گذرد، طبعاً زیر پرده‌ای از ابهام قرار می‌گیرند، واقعه عاشورا نیز از این حکم کلّی برکنار نیست و گذر زمان و استقرار حاکمیت‌های عمدتاً کینه‌توز در طول تاریخ کنار سایر عوامل مذهبی و اجتماعی، موجب بروز تحریفاتی در نقل وقایع عاشورا شده است و امروزه بعضاً مطالبی را به آن امام همام و یاران ایشان نسبت می‌دهند که در هیچ‌یک از اسناد و مدارک تاریخی معتبر یافت نمی‌‌شود.
کتاب‌های متعددی در مورد تحریفات واقعه عاشورا نوشته شده است که دوستان می‌توانند در اینترنت جست‌وجو کنند اما همان‌طور که پیش‌تر هم عرض کردم، کتاب “حماسه حسینی” شهید مرتضی مطهری و همچنین کتاب “لؤلؤ و مرجان” از محدث نوری که یکی از کتاب‌های مرجع شهید مطهری در نگارش کتاب حماسه حسینی هم بوده است، در این زمینه بسیار مفید است و می‌تواند گوشه‌ای از این تحریفات عاشورا را به خوانندگان نمایش بدهد.
آسیب‌شناسی آیین‌های عزاداری و ضرورت توجه به آن
ما در بررسی شخصیت امام حسین(ع) و قیام عاشورا از این بعد هم نباید غافل بشویم و شایسته است توجه داشته باشیم که بسیاری از نقل‌هایی که مداحان و وعّاظ مطرح می‌کنند، بَری از اشکالات و تحریفات تاریخی نیست و باید با دقت و وسواس سره را از ناسره جدا کرد،
به همین دلیل، به‌نظر بنده یکی دیگر از ابعادی که باید مورد مطالعه جدی ما قرار بگیرد، بحث آسیب‌شناسی عزاداری‌های آقا اباعبدالله است که به‌نظر می‌رسد بزرگترین آسیب عزاداری‌های امروز این باشد که از بُعد معرفت‌شناختی به بُعد عاطفی و احساسی صِرف سوق پیدا کرده است و متأسفانه عزاداری‌های جوانان ما از نظر معرفتی کم‌مایه و ضعیف است که باید به این مسئله توجه کرد.
در خود همین بحث آسیب‌شناسی عزاداری آن امام مظلوم هم مطالعات زیادی صورت گرفته و بالغ بر 100 مطالعه پژوهشی در مقاطع و مناطق مختلف کشور انجام شده است که تعدادی از آنها به‌صورت مقاله و تعدادی هم به‌صورت کتاب در آمده است که “آسیب‌شناسی عزاداری” نوشته مرتضی فاطمی، “آسیب‌شناسی عزاداری امام حسین(ع)” به‌قلم اصغر کمالی و “آسیب‌شناسی آیین عزاداری” از ابراهیم ابراهیمی برخی از آنها هستند.
به‌نظر می‌رسد اگر کسی قصد مطالعه کامل در فرآیند شکل‌گیری قیام عاشورا از هجرت آن حضرت تا نتایج و پیامدهای قیام تا آسیب‌شناسی تحریفات و نظریه‌های این واقعه را داشته باشد، این 5 محور، محورهای اساسی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرد.
